Виола Арсеника: Цвет од Алшар, кој расте само во Македонија и со чудесни способности.
Во планинскиот предел на Алшар, во југоисточна Македонија,, расте Viola arsenica, мало тревесто растение од семејството фиалкови. Откриено во 2005 година од македонски ботаничари, ова растение е ендемично за регионот и не се среќава никаде на друго место во светот. Неговите сино-виолетови цветови, со дијаметар од еден до два сантиметри, и срцевидните лисја не се особено впечатливи на прв поглед.
Сепак, она што ја прави оваа фиалка уникатна е нејзината способност да преживува во почви богати со арсеник, токсична супстанца што уништува повеќето растенија. Оваа карактеристика, заедно со нејзината реткост, ја става Viola arsenica во фокусот на научни истражувања.
Терминот „тревесто“ опишува дека растението е меко, нискорастечко, без дрвенасти делови, со висина од 5 до 15 сантиметри, скромна билка чија убавина лежи во нејзината издржливост. Нејзината метафорична улога е и во македонската култура или поетски описи, на пример, во збирката поезија „Виола Арсеника“ од Влада Урошевиќ, растението е прикажано како симбол на надеж и отпорност.
Алшар, каде расте Viola arsenica, е геолошки уникатен поради своите минерални депозити, вклучувајќи реалгар и лорандит, кои содржат арсеник и талиум. Овие минерали, ја прават почвата токсична. Растението успева да апсорбира арсен во своите ткива, достигнувајќи концентрации до 1000 милиграми на килограм сува маса, без да претрпи штета. Оваа способност, наречена хипераккумулација, е ретка и го прави растението предмет на научен интерес. Истражувачите, особено од Универзитетот во Скопје, ја проучуваат можноста за користење на фиалката во еколошки проекти за чистење на загадени подрачја. Идејата е растението да се сади во контаминирани зони, да го впива арсеникот, а потоа да се отстрани, намалувајќи го токсичното присуство во околината.
Научните истражувања за Viola arsenica се во рана фаза, главно поради нејзината реткост и заштитениот статус. Вклучена е во Црвената книга на Северна Македонија од 2009 година како уязвим вид, што значи дека собирањето е строго регулирано за да се зачува популацијата. Дополнително, сложеноста на нејзините биохемиски процеси бара долгорочни студии за да се разбере како точно го толерира арсеникот. Сепак, потенцијалот е јасен: ова растение може да помогне во развој на методи за деконтаминација на почви во рударски региони, не само во Алшар, туку и на други слични локации во светот. Покрај еколошката примена, се анализираат и нејзините соединенија за можни фармацевтски цели, иако овие истражувања се ограничени поради токсичноста на арсеникот.
Алшар, како локација, додава на потенцијал на растението. Предложен за заштитено подрачје од 2010 година, регионот привлекува се поголем интерес иако е затворен и строго контролиран, никој не смее ни да бере ни да оди таму. Иако Viola arsenica не е комерцијален производ и не може да се бере поради заштитата, нејзиниот потенцијал не е занемарлив. Во иднина, научните истражувања би можеле да откријат нови начини за користење на нејзините биохемиски својства, можеби во биотехнологија за создавање на растенија отпорни на токсини.
Културолошки, таа има шанса да стане препознатлив симбол на Македонија, особено ако се вложи во промоција преку туризам или уметност. Засега, ова мало растение останува скромен, но моќен пример за тоа како природата може да изненади со својата отпорност и да инспирира надвор од своите граници. А сигрно е и голем симбол, ендемско растение кое расте на најтоксични почви - има ли подобар опис за македонците?